Hulpverleners kunnen klassieke drugs zoals cocaïne, amfetamine, xtc, heroïne en cannabis met een sneltest – vergelijkbaar met een covidtest – opsporen. Maar naast die gekende middelen verschijnen in Europa meer en meer nieuwe psychoactieve stoffen (NPS), ook research chemicals of designer drugs genoemd. ‘Illegale drugslabo’s maken varianten van bestaande producten, waarbij ze de chemische kernstructuur behouden maar bijvoorbeeld één atoom veranderen’, legt dr. apr. Matthias Cuykx van het labo klinische biologie uit. Daardoor valt de stof moeilijker op te sporen.’
Aangezien elke stof een specifiek moleculair gewicht heeft, kan je op basis van die metingen veel roesmiddelen herkennen.
Elke stof een eigen gewicht
Als antwoord daarop voerde het UZA in juni 2023 een nieuwe toxicologische test in die gebruikmaakt van een hogeresolutie-massaspectrometer (HRMS). Dat is een hoogtechnologisch toestel dat de massa van individuele molecules zeer nauwkeurig meet. Aangezien elke stof een specifiek moleculair gewicht heeft, kan je op basis van die metingen veel roesmiddelen identificeren. Voor een HRMS-test halen klinisch biologen eerst alle moleculen via vloeistofextractie uit een urinestaal. Vervolgens analyseert en weegt de HRMS alle stoffen die in het staal overblijven, en koppelen algoritmes het moleculair gewicht van al die stoffen aan een ruime dataset.
Matthias Cuykx: ‘Het nieuwe toestel maakt het mogelijk om de testfilosofie volledig om te draaien. Vroeger keken we of één van de 200 gekende stoffen waarvan we een standaard hadden in een staal aanwezig was. Daardoor holde je altijd achter de feiten aan. Nu verzamelen we zo veel mogelijk data over alle moleculen die in een staal aanwezig zijn en daarna matchen we die gegevens met een uitgebreide en flexibele dataset. Momenteel zijn ongeveer 4000 stoffen opgenomen in die databank: zowat alle relevante middelen die ergens ter wereld zijn opgedoken.’
1 jaar, 30 nieuwe stoffen
De voorloper van de hogeresolutie-massaspectrometer is de lageresolutie-massaspectrometer (LRMS). Die wordt al langer gebruikt in het UZA en andere labo’s, om na een positieve sneltest de diagnose te bevestigen en na te gaan welke stof precies in welke mate in een staal aanwezig is. ‘Bij een intoxicatie met blootstelling aan meerdere stoffen kan een LRMS-test bijvoorbeeld vertellen dat we vooral een cocaïnepiek zien, die de symptomen van een patiënt kan verklaren’, legt Matthias Cuykx uit. ‘Maar zowel de LRMS- als de HRMS-test, waarvoor je nog nauwkeuriger moet werken, vergen flink wat op het vlak van arbeidstijd en middelen.’
In één jaar tijd voerde het UZA ongeveer 160 HRMS-tests uit. In één op de vijf tests werd een designer drug herkend. Matthias Cuykx: ‘We passen de nieuwe procedure alleen toe als we signalen krijgen dat het zinvol kan zijn. Daarbij baseren we ons onder meer op het Belgian Early Warning System on Drugs (BEWSD), waaraan elk ziekenhuis rapporteert. Als ziekenhuizen informeren we elkaar ook over trends. De cijfers tonen dat de nieuwe technologie zeker zinvol is om bij te blijven. 4-CMC is bijvoorbeeld een drug met een stimulerende werking die je als een 5de generatie variant kan beschouwen en die we vroeger niet teruggevonden zouden hebben.’
Maatschappelijke meerwaarde
Elke vorm van drugsgebruik brengt risico’s met zich mee, maar bij designer drugs is een bijkomend gevaar dat de kracht, kwaliteit en nevenwerkingen zeer moeilijk in te schatten zijn. ‘Bij klassieke drugs kunnen we als zorgverlener op basis van tekens zoals de pupilgrootte of de hartfrequentie de situatie vrij goed herkennen’, zegt prof. dr. Philippe Jorens, diensthoofd intensieve zorg. ‘Maar bij designer drugs krijgen we een mengeling van klinische signalen die moeilijk leesbaar zijn. Ook in combinatie met de oude sneltest weten we niet waarmee we rekening moeten houden voor de behandeling.’
De HRMS-test brengt soelaas voor de patiënt en maakt het mogelijk om ook toekomstige patiënten beter te helpen. Philippe Jorens: ‘Opgenomen en door drugs geïntoxiceerde patiënten zijn dikwijls buiten bewustzijn of ernstig ziek. Ze kunnen dus niet vertellen wat ze hebben ingenomen. Dankzij de nieuwe tests weten we beter waar we aan toe zijn. Dat is ook voor latere patiënten en maatschappelijk gezien zeer nuttige informatie. Als je weet dat er de voorbije tien jaar in Europa ongeveer 600 nieuwe illegale drugs opdoken, dan is het hoog tijd dat we op het vlak van screening een versnelling hoger schakelen.’
Bij designer drugs krijgen we als zorgverlener een mengeling van klinische signalen die we zonder test moeilijk kunnen lezen.
